پایان نامه نویسی در دانشگاه ها - 1 | چالش‌ها و آسیب‌ها

عطنا | پدیده پایان نامه نویسی به چه فرآیندی اطلاق می‌شود و اساساً در مواجهه با این پدیده، چالش‌های پیش‌رو کدام موارد مصداق دارند.

به گزارش سایت خبری تحلیلی دانشگاه علامه طباطبائی (عطنا)، شاید بسیاری از ما در طول دوران تحصیلی خود، حداقل برای یکبار هم که بود باشد، با با پدیده پایان‌نامه نویسی مواجه شدیم. از سختی‌های کار تا محدودیت‌هایش همه ما را سخت خسته کرده اما ماجرای پایان نامه نویسی در دانشگاه‌ها اکنون به یک معضل و چالش در دانشگاه‌ها روبه‌روست که به نظر در ساحت نظر نیازمند، بحث‌های پُردامنه برای رفع این چالش‌هاست و در ساحت عمل نیازمند توجه دانشگاه برای خروج از چرخه کنونی است.

انجمن علمي علوم ارتباطات اجتماعی به تازگی به تناسب اهمیت این موضوع و در دور جدیدی از فعالیت‌هایش به آسیب شناسی پایان نامه نویسی در حوزه علوم انسانی در ایران پرداخته است. نخستین جلسه از این دور جلسات با حضور هادی خانیکی، مدیر گروه ارتباطات دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد که در سخنانی به آسیب شناسی پایان نامه نویسی در دانشگاه‌ها پرداخت. مشروح آن به همراه پرسش و پاسخ دانشجویان در پی می‌آید:

پایان نامه نویسی در دانشگاه

موضوع پایان‌نویسی خود موضوع درازدامنی است که دانشجویان به دلیل ناآشنایی و کمبود مهارت در روش‌های تحقیق و پژوهش و تدوین آن با چالش مواجهند. موانع اجتماعی، فرهنگی، ارتباط ضعیف میان اساتید و دانشجویان و نگرانی‌هایی که خود دانشجویان دارند، موجب شده پایان‌نامه‌نویسی در دانشگاه با چالش‌های عدیده‌ای مواجه شود.

با توجه به تجربه درازدامن خود در حوزه پایان‌نامه و به دلیل سن و سال حضورم در دانشگاه، قصد دارم در این نشست به صورت روایت‌‌محوری به مهم‌ترین مسائل در حوزه پایان‌نامه‌ بپردازم.

مقدمتاً باید بگویم که هر دانشجوی کارشناسی ارشد در هر رشته‌ای یا در هر دانشکده‌ای (به غیر از دانشجویان آموزش محور) باید در پایان ترم سوم، پروپزال (طرح‌نامه) خود را به تصویب شورای پژوهشی و آموزشی برسانند. شورای پژوهشی دانشگاه، شامل مدیران گروه‌ها و رئیس دانشکده و مدیر آموزش دانشکده‌هاست که برای تصویب پایان‌نامه تشکیل می‌شود.

در دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی هر دو هفته یکبار به طور عادی جلسات شورای پژوهشی برگزار می‌شود. طرح نامه (پروپزال) بعد از نقد و بررسی در شورای پژوهشی یا به تایید می‌رسد و یا اینکه با نیاز به اصلاح دوباره، به دانشجو ارجاع می‌شود. در هر دو صورت، نتیجه تایید یا اصلاح پایان نامه به اطلاع دانشجو می‌رسد.

بعد از تصویب پروپزال در پایان ترم 3 (ترم پاییزه)، دانشجو از پایان فروردین سال بعد می‌تواند از پایان نامه دفاع کند. به طور عادی هر دانشجو باید در چهار ترم از پایان نامه خود دفاع کند، ترم پنجم هم برای دانشجو تمدید می‌شود، ترم ششم در حالت عادی مشمول جریمه می‌شود اما بنا به شرایط خاصی با احتساب جریمه می‌تواند تمدید شود.

نمره پایان نامه نمره ناتمامی است که نه از 20، بلکه از 19 درنظر گرفته می‌شود، یک نمره برای استخراج مقاله (تا روز دفاع) درنظر گرفته می‌شود. اگر دانشجو مجوز پذیرش مقاله را در مجله علمی- پژوهشی اخذ کند، یک نمره کامل را دریافت می‌کند و اگر در مجله علمی - ترویجی مجوز پذیرش اخذ کند، نیم نمره مقاله را دریافت می‌کند.

کامل ترین نمره (بدون لحاظ مقاله) 19 است. معمولاً اگر دانشجوی در زمان دفاع در ترم 5 باشد، مقاله در نظر گرفته نمی‌شود. این کل سازوکار و روند تحصیلی - آموزشی پایان نامه از زمان تصویب و تایید طرح تا زمان دفاع است که در قالب بخش اول سخنانم برای دانشجویان مطرح کردم.

چگونگی انجام پایان نامه در دانشگاه ها

بخش بعدی سخنانم را به مسیر انجام پایان ‌نامه براساس تجربیات سال‌ها کار در این عرصه اختصاص می‌دهم. شیوه انجام کار در پایان نامه باید شیوه درست‌تر، با دغدغه کمتر و البته نتیجه بهتر باشد. بخش مهم‌تر سخنانم البته به اهمیت کیفیت پایان‌ نامه و آسیب‌های حاضر در این عرصه اختصاص دارد.

قبل از هر چیزی به دانشجویان بگویم که نفس وجود پایان نامه (کارشناسی ارشد) و یا رساله‌های دانشگاهی (دکترا) از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که به نوعی شناسنامه تحصیلی دانشجویان است. در واقع برای ادامه تحصیلات تکمیلی دانشجویان این مسئله بسیار مهم خواهد بود که شما چه موضوع تحقیقی را با چه استاد متناسب با آن تحقیق دنبال کنید.

دلیل اینکه روی این موضوع تاکید می‌کنم، این است که تعدادی از دانشجویان ترجیح می‌دهند بدون پایان‌نامه هر چه سریع‌تر فارغ التحصیل شوند و در بازه طولانی شدن فارغ التحصیلی قرار نگیرند، به همین دلیل وارد فرآیند آموزش‌محور به جای پژوهش‌محور می‌شوند. باید در این خصوص تاکید کنم که اگرچه آموزش محور بودن می‌تواند فرآیند فارغ التحصیلی را کوتاه کند اما از اهمیت و اعتبار دوره تحصیلات تکمیلی دانشجو می‌کاهد.

پایان نامه جهت دهنده همه مطالعات شماست و البته توصیه می‌کنم دانشجویان از همان ترم‌ اول دوره کارشناسی ارشد، به دنبال انتخاب حوزه موضوعی خاصی که هم دغدغه‌مند و هم مسئله‌محور باشد، باشند و بتوانند با رصدگری حوزه‌ موضوعی علمی مورد علاقه خود، تحقیقات و پژوهش‌هایشان را به آن مسیر سوق دهند.

انتخاب موضوع پایان نامه

مسئله بعدی، انتخاب موضوع پایان‌ نامه است؛ در یافتن و انتخاب موضوع پایان نامه بسیار وسواس و دقت به خرج بدهید و به واقع سخت‌ترین کارها در نگارش پایان، انتخاب موضوع است. در این مسیر می‌توانید از درس‌هایی که مسئله‌محور هستند، بسیار بهره ببرید.

من همیشه در امور درسی، موضوع مسئله رسانه‌ها را در پیوند با تحولات جهانی می‌بینم و از این حیث شما بهتر است با انتخاب موضوعی که هم دغدغه‌مند و هم علاقه‌ و توانایی علمی دارید، ادامه مسیر را بدون آشفتگی ادامه دهید. در انتخاب موضوع هم باید بسیار اساسی تأمل کنید، با ذهن کندوکاوانه پرسش کنید، مشورت بگیرید و مسائل را دست‌کم ساده نگیرید.

پایان‌نامه‌ها بسیار پُرآسیب و بهتر است موضوع‌یابی را در پایان‌نامه از شیوه‌های مختلفی همچون مشورت با اساتید و صاحب‌نظران پی‌بگیرید، همچنان این کار مستلزم این است که در سمینارها، همایش‌ها و برنامه‌های مختلف در حوزه‌های فکری  مختلف حضور (مجازی یا حضوری) یابید و البته تأملات جامعی در متون و کتب مختلف علمی به عمل آورید.

به طور مثال شما از نوروز امسال به بعد تاکنون با چند پدیده مواجه شده‌اید که می‌تواند هر یک از این پدیده‌ها، باب جدیدی برای ذهن جست‌وجوگر شما باشد. به طورمثال به میدان آمدن شبکه اجتماعی مجازی کلاب‌هاوس و تاکید این فناوری بر برجسته شدن صدا (در رسانه‌های جدید) خود مسئله جدیدی را هم به دنبال آورده است، یا به طور مثال چشم‌انداز انتخابات پیش رو (ؤیاست جمهوری 1400) در ایران و همه‌گیری (اپیدمی) کووید 19 خود می‌تواند سرفصل جدیدی در تحقیقات ما در زمینه مرجعیت رسانه‌ ها باشد.

اصول مهم در انجام پایان نامه

بعد از موضوع ‌یابی که با تلاش، علاقه و تحقیقات شما انجام می‌شود، به سراغ استاد راهنما بروید و به طور روشن از همه زوایا با او به صحبت بنشینید. بگذارید بسیار روشن با شما صحبت کنم و آن این است که خیلی از ملاحظات را ممکن است دانشجویان حتی در زیسته‌هایشان از زندگی داشته باشند. به همان نسبت، دانشجو در انتخاب استاد راهنما نیز به فراخور موضوع پایان‌نامه و پیوندهای دانشجو و استاد باید در انتخاب استاد راهنما وسواس به خرج دهد.

به همین دلیل قبل از انجام هر کاری در انتخاب استاد راهنما، سعی کنید فهم کلی از موضوع و مختصات آن داشته باشید و بعد به سراغ استاد راهنما بروید، چرا که غیر از این وجه، سخت گیری‌ها در انتخاب موضوع و تحمیل آن به دانشجو، باعث می‌شود که نتوانید با استاد ارتباط برقرار کنید و در یک رابطه خُشک و سَرد با چالش مواجه شوید.

پس توصیه من به دانشجویان این است که در گام نخست، موضوع را درست انتخاب کنند، بعد در جستجو و پرسش بدانید که کدام استاد به دانشجو در آن حوزه موضوعی می‌تواند کمک کند. البته به لحاظ مقررات آموزشی، انتخاب استاد راهنماد با دانشجو است و تنها مانعی که می‌تواند پیش‌روی دانشجو قرار گیرد، این است که ظرفیت استاد راهنما تکمیل شده باشد.

مسئله بعدی بعد از انتخاب استاد راهنما، به تیم اجرای پایان نامه مربوط می‌شود؛ نخستین مسئله این است که دانشجو باید بداند استاد مشاوره، زینت المجالس نیست و برای تزیین روی جلد پایان نامه، قرار نیست انتخاب شود. استاد مشاوره در واقع به استاد راهنما کمک می‌کند برای اینکه کار به خوبی پیش رود، به دانشجو در فرآیند انجام کار کمک‌حال باشد.

دانشجو البته نباید به خاطر ترس از دارو، انتخاب‌ها و گزینه‌های اشتباه را انتخاب کند، در واقع ترس از داوری را ملاک قرار ندهید. یادتان نرود، داور اصلی خداست و هیچ‌وقت این مسئله را با نگرانی دنبال نکنید. بیشتر به فکر این باشید که انجام کار چگونه بهتر شروع شود.

موضوع پایان نامه را با علاقه و دغدغه انتخاب کنید

به همین خاطر دوباره روی این مسئله تاکید می‌کنم که موضوع پایان نامه را با علاقه‌مندی و دغدغه‌مندی با دقت انتخاب کنید؛ به نوعی با رویکرد زندگی‌مند موضوع را خودتان بدون تحمیل (فشار یا استخاره) از جانب کسی و البته با مشورت اساتید انتخاب کنید.

اکنون حلاجی‌کردن خود مسئله و موضوع پایان‌نامه در گام مهم دیگری است که باید به آن توجه کنید. تدقیق موضوع یا مسئله پایان نامه جزو مهمترین آسیب‌های جدی در پایان‌نامه نویسی است و نمایانگر این است که دانشجو چقدر توانسته در موضوع دقیق شود و فهم درستی از مسئله داشته باشد.

بسیاری از دانشجویان در همان بخش‌های اول پایان‌نامه یعنی بیان مسئله به دلیل عدم فهم و هضم درست از مسئله نتوانستنه‌اند قوام درستی به تحقیق و پژوهش خود بدهند. اگر مسئله درست تفهیم و تدقیق شد، آنوقت است که هم هدف و هم فرض مسئله را می‌فهمید و می‌یابید.

سه ملاحظه در پایان نامه

بیان ضرورت و اهمیت مسئله تحقیق و البته پرسش‌ها و سوالات تحقیق دومینوار در پیوند با هم قرار دارند و بدون فهم یکی از آن‌ها، دیگری هم قابل فهم نیست. بنابراین من تاکید دارم در همان فصل اول، سه ملاحظه را باید برجسته کنید:

نخست اینکه مفهوم مسئله را باید از لحاظ علمی بیشتر و بهتر وسعت و گسترش دهید. دوم اینکه پیشینیه و سابقه حوزه موضوع یا مسئله تحقیق‌تان یا به عبارتی کار دیگران (پژوهش‌های انجام شده) را حتماً مورد توجه و خوانش قرار دهید. سوم اینکه نظریه‌هایی را که مربوط به مختصات حوزه موضوعی یا مسئله شما هستند، را بیابید.

براساس تجربه شخصی، بیشترین نقطه ضعف و آسیب در پایان‌نامه در فصل دوم است که دانشجو نتوانسته به فعالیت‌ها و کارهای پژوهشی دیگران به خوبی بپردازد و یا اینکه خارج از چارچوب نظری، بسیاری از موارد نظری را مطرح کرده که اساساً ارتباطی با مسئله یا موضوع پایان نامه او ندارد. بهتر است تنها مواردی را در بخش دوم بگنجانیم که مشخصا مربوط به حوزه موضوع یا مسئله ما هستند.

در فصل سوم در بحث روش‌شناسی، آسیب اصلی در پایان‌نامه‌ها این است که بیشتر دانشجویان به جای اینکه درباره روش مورد استفاده خود به بحث بنشینند و آن را توضیح و شرح دهند، به بررسی و شرح روش مورد نظر و تعریف آن می‌پردازند.

در فصل چهارم در بیش‌تر پایان‌نامه‌ها نتایج داده‌ها در قالب پرسشنامه یا مصاحبه به صورت ماشینی نمایش داده می‌شود و داده‌ها را همانطور که ماشین محاسبه کرده می‌آورند. بیشترین چالشی که دانشجویان در این فصل با آن مواجهند، آشفتگی در تنظیم محتواها و مطالب و داده‌ها است.

در این فصل دانشجو در انبوهی از داده‌ها گرفتار و گم می‌شود و درحالی که او باید بتواند با برجسته‌‌سازی، اولویت‌بندی و تقسیم‌بندی یافته‌های خود را درست و قابل فهم ارایه دهد، بدون هیچ‌گونه احساس نیاز و ضرورتی، داده‌ها را به صورت ماشینی پیاده‌سازی می‌کند.

دقت نظر و بارک بینی در پایان نامه ها

تفاوت فصل چهارم با پنجم به موضوع جمع‌بندی یافته‌ها بر می‌گردد. در این فصل، یافته‌ها باید بدون تکرار و به صورت مُجمَل و به تناسب و در پیوند با فصول قبلی با رویکرد پاسخ به پرسش‌های تحقیق و اهداف تحقیق ارایه و مطرح شوند.

نوع ارایه باید به گونه‌ای باشد که دانشجو با تشکیل یک منظومه در پیوند با فصول مختلف تحقیق، اساسی‌ترین یافته ها و مسئله را پیرامون تحقیق تشریح کند. در فصل پنجم باید گسیختگی طبیعی میان فصول از بین رود و همه مفاهیم و موضوع‌ها در پیوند با هم قرار گیرد.

در فصل پنجم، دو بخش توصیه‌ها (پیشنهادات) و تنگناها (محدودیت‌ها) تحقیق باید با باریک بینی بیشتری مدنظر قرار گیرد. بیشتر دانشجویان پیشنهاداتی که در فصل پنجم ارایه می‌دهند از تحقیق خود وام  نمی‌گیرند، بلکه به صورت فرمالیته پیشنهادات کلی نامربوط را مطرح می‌کنند.

در این بخش دانشجو باید نخست اینکه پیشنهادات و محدودیت‌های تحقیق خود را ملاک و مدنظر قرار دهد؛ به طور مثال یکی از اساتید صاحب نظر در علوم اجتماعی عنوان می‌کرد که یکی از دانشجویانش پایان‌نامه را با استاد راهنمایی او به انجام رسانده است و در روز دفاع درباره محدودیت‌ها و تنگناهای تحقیق گفته است که موضوع تحقیق او درباره قومیت‌ها بوده و خودش از اهالی بلوچستان و پیرو اهل سنت بوده است.

اسمش هم عثمان حسین بُر(بُر پسوند زبان و گویش خاص آن منطقه و معنای کاملاً متفاوتی با ظاهر آن دارد) بوده که که در هر زمانی برای پیگیری تحقیق خود هر بار که به نهادهای حقیقی و حقوقی مربوط به تحقیق روبه‌رو میرفته، به دلیل حساسیت‌ها (در نام و نام خانوادگی او، مذهب و قومیتی که داشته است) با تنگناها و چالش‌های متعددی مواجه می‌شده است.

سه غفلت دانشجویان در پایان نامه

از مشرب علمی خودم بگویم که سه حوزه از نظر من توسط دانشجو به اشتباه جدی قلمداد نمی‌شود؛ نخست مطالعات پیشینی تحقیق، دوم محدودیت‌ها و تنگناهای تحقیق و سوم پیشنهادهای تحقیق که به باورم جزو بخش‌های مهم پایان‌نامه محسوب می‌شوند که تحت الشعاع روش تحقیق، یافته‌های پژوهش و ادبیات نظری کم رنگ جلوه داده می‌شود.

در بخش منابع و ارجاع‌نویسی در دانشگاه علامه طباطبائی، فرمت شیوه ارجاع APA ملاک نظر است و دانشجو باید با دقت منابع و پیوست‌ها را نیز به نگارش درآورد. تا به اینجای کار سعی کردم شیوه انجام یک رساله و آسیب‌های آن را برایتان شرح دهم و قطعاَ اساتید دیگر می‎توانند مصداق‌های دیگری از ضعف و قوت پایان‌نامه‌نویسی را برای دانشجویان ارایه دهند.

نکته آخر این بخش از صحبت‌هایم این است که مهم‌ترین آسیب در پایان‌نامه‌نویسی این است، دانشجو اعتماد به نفس یا اتکای به نفس خود را از دست بدهد و یا خدای ناکرده برخلاف گفته سندرز که همه چیز را می‌توان با پول خرید به این نتیجه برسد که با پول می‌شود پایان نامه را انجام داد. به سخنی کنایه‌دار، بهتر است برای نوشتن پایان‌نامه میدان انقلاب را فراموش کنید.

پرسش و پاسخ ها درباره پایان نامه و رساله

بخش دوم از صحبت های هادی خانیکی، پاسخ به پرسش حضار در نشست مجازی بود که در گفتاری به شرح موارد و نکات مهمی پرداخت و مشروح صحبت‌هایش در قالب پاسخ در پی می آید:

پرسش درباره چگونگی بهبود نوشتن رساله یا پایان نامه | پاسخ: برای بهبود رساله و یا پایان نامه، دانشجو نیاز به یک متون و مجموعه بهم پیوسته دارد که به واقعیت‌های تحقیق بپردازد و البته از پراکندگی به موضوعات حاشیه‌ای دوری کند. برای جلوگیری از گسست میان فصول، این بهم پیوستگی در همه فصل ها به تناسب آن فصل‌ها ضرورت و اهمیت دارد.

پرسش درباره نحوه نگارش مقالات | پاسخ: مقاله‌ها هم در مجلات علمی پژوهشی و هم در مجلات علمی ترویجی به چاپ می‌رسند. مقالات علمی ترویجی یکبار داوری می‌شوند و به همین دلیل امکان پذیرش آن‌ها بالاست اما در مقالات علمی پژوهشی نحوه داوری متفاوت مقالات است.

مقالات حداکثر 8 تا 10 هزار کلمه باشند و محقق یا پژوهشگر باید مبانی و بحث‌های نظری را خلاصه کرده و بیش‌تر به یافته‌ها خود بپردازد. مقاله‌ها می‌تواند از پایان‌نامه‌ها در هر حوزه موضوعی استخراج شوند.

پرسش درباره تفاوت رساله دکترا و پایان نامه کارشناسی ارشد | پاسخ: اگرچه در رساله دکترا و پایان‌نامه کارشناسی ارشد تفاوت‌هایی هست اما رویکردها و ساختارها مشابه هم هستند. مهمترین تفاوت این دو در بحث انتخاب موضوع با ملاحظات دقیق‌تر است؛ در رساله دکترا موضوع رساله حتما باید نوآورانه باشد و موضوع تکراری نباشد. در واقع انتخاب موضوع باید با مطالعه و تحقیق و متضمن نوعی اجتهاد در نوآوری باشد.

پرسش درباره نحوه نگارش رساله در دکترا | پاسخ: از 5 سال اخیر آیین نامه های نگارش رساله تغییر کرده‌ و برای رسیدن به شروع تحقیق انجام، سپری کردن 4 کاربرگ ضروری است.

کاربرگ یک، فیلد (حوزه موضوعی) و تعیین استاد راهنما توسط پیشنهادی از سوی دانشجوی دکترا است که به تصویب می‌رسد. در کاربرگ دوم، دانشجو باید 300 تا 400 کلمه از مساله یا موضوع تحقیق را بشکافد و به اصطلاح واکاوی نماید. کاربرگ 3 مراجعه دانشجو به ایران‌داک و تایید یک گواهی نامه مبنی بر اینکه این کار قبلاً انجام نشده است. کاربرگ چهارم شبیه پروپزال و طرح‌نامه‌ایی است که دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد و شرایط گذشته آن را ارایه می‌داد.

این طرح‌نامه در گروه پژوهشی با حضور دانشجو و استاد راهنما به بحث گذاشته می‌شود و با قضاوت نهایی گروه باید به کفایت لازم برای تصویب و شروع تحقیق برسد. در کاربرگ پنجم، زمانی که دانشجو مطالعات نظری خود را انجام داده باشد، با حضور استاد راهنما، استاد مشاور و استاد داور سمینار یک برگزار می‌شود و در کاربرگ ششم، زمانی که دانشجو کار تحقیق را با اصلاحات قبلی انجام دهد، به سمینار دوم میرود.

کاربرگ هفتم زمانی است که پیش دفاع کار به پایان آمده باشد و در این مرحله داور داخلی دیگری از گروه تعیین می‌شود و در صورت پذیرش یک مقاله (Accept) به دانشجو، اجازه دفاع از رساله داده می‌شود. پذیرش مقاله دوم هم باید حداکثر تا زمان دفاع نهایی شود. جلسه دفاع در رساله دکترا جدیست و به مراتب سخت‌گیرتر از پایان نامه است.